گرده افشانی چیست ؟
گرده‌افشانی فرایندی مهم در چرخه تولید مثل در گیاهان دانه دار
است. به‌طور خلاصه گرده افشانی به انتقال دانه‌های گرده از پرچم یک گل که عضو نر گیاه به حساب می‌آید به روی کلاله مادگی همان گل یا گل دیگری از همان گونه گفته می‌شود.
خود گرده‌افشانی چیست ؟حالتی است که در آن گرده از پرچم‌های موجود در گل‌های یک گیاه به کلاله‌های گل‌های همان گیاه منتقل شود. دگر گرده‌افشانی هنگامی اتفاق می‌افتد که گرده‌های یک گیاه به کلاله‌های گیاهان دیگر از همان جنس منتقل شود.
تفاوت گرده افشانی و خود گرده افشانی در چیست ؟
گرده افشانی عبارت است از انتقال دانه گرده از پرچم‌ها به کلاله. چنانچه پرچم‌ها و کلاله در یک گل باشند اصطلاحاً خود گرده افشانی (Self pollination) نامیده می‌شود. وقتی که آنها در گل‌های مختلف به ویژه در گیاهان مجزا از هم بوده باشند در اصطلاح دگر گرده افشانی (Cross pollination) نامیده می‌شود.
نتیجه گرد افشانی چیست؟
نتیجه مهم گرده افشانی، بالا بردن شانس ایجاد تنوع در مواد ژنتیکی فرزندان است. در دگر گرده افشانی حقیقی، کروموزوم‌ها، اختلاطی تازه را از کروموزو م‌های دو والد دریافت میکنند.
از آنجایی که دانه‌های گرده قدرت تحرک ندارند گرده افشانی به وسیلهٔ حشرات یا به وسیلهٔ باد یا طرق دیگر منتقل می‌شود. اکثریت قریب به اتفاق گل‌ها دارای مکانیسمهایی هستند که از پدیده خود گرده افشانی ممانعت به عمل می‌آورند. اما وقتی دانه گرده از گونه‌های همنوع دریافت می‌کند دانه گرده می‌تواند بر روی کلاله رویش کند و ناسازگاری احتمالی موجود را هم که از رشد لوله گرده ممانعت به عمل می‌آورد، برطرف نماید.
انواع گرده افشانی:
گرده افشانی مستقیم:
در رده گرده افشانی مستقیم دانه‌های گرده یک گل به روی مادگی همان گل یا گل دیگری که بر روی همان گیاه قرار دارد انتقال می‌یابد. این نوع گرده افشانی به‌طور معمول در یک گل هرمافرودیت که پرچم‌ها و مادگی آن با هم می‌رسند، انجام می‌شود. همچنین در مواردی مانند گل نخود که گلبرگ‌ها فضای مسدودی به وجود آورده و پرچم‌ها و مادگی در آن جای می‌گیرند اجباراً گرده افشانی مستقیم انجام میدهند. در گرده افشانی مستقیم تنها یک والد در پدیدآوردن گیاهان جدید نقش دارد. به همین مناسبت نسل حاصل به هم و به والد خود شباهت بیشتری دارند و تنوع و گوناگونی بین آن کم است. چنین گیاهانی در برابر شرایط متحول شانس بقای کمتری دارند. به همین مناسبت این نوع گرده افشانی در طبیعت کمتر است.
علل و عوامل گرده افشانی مستقیم:
- گرده افشانی پرچمیک گل هم‌زمان با آمادگی کلاله همان گل برای پذیرش گرده انجام می‌گیرد.
- حرکات طبیعی پرچم‌ها (در گیاهان تیره گزنه) یا حرکات گل توسط باد و حشرات دانه گرده گل را بر روی کلاله همان گل قرار می‌دهد.
گرده افشانی غیر مستقیم:
هر گاه گرده افشانی بین دو گل (تک جنسی یا هرمافرودیت) از یک گونه که در روی دو گیاه مجزا قرار دارند انجام گیرد گرده افشانی را غیرمستقیم می‌نامند. در این حالت دو والد پیدایش نسل جدید شرکت میکنند و در نتیجه نسل حاصل متنوع‌تر بوده موقعیت مناسب‌تری برای سازش با محیط را دارا هستند. گرده افشانی غیرمستقیم به کمک حشرات، باد، آب، جانوران دیگر و به‌طور مصنوعی به وسیلهٔ آدمی انجام می‌گیرد. اما گرده افشانی به وسیلهٔ حشرات و باد عمومیت بیشتری دارد.
گرده‌افشانی بوسیله حشرات:
گرده‌افشانی بوسیلهٔ حشرات در بین گیاهان بسیار رایج است. گل‌هایی که به کمک حشرات گرده‌افشانی میکنند، سازگاری‌های خاصی حاصل کرده‌اند. این گل‌ها با رنگ، بو و نوش یا شهد خود حشرات را به سوی خود جلب میکنند. نوش در نوشگاه ساخته می‌شود. نوشگاه در نقاط مختلف از جمله در پای گلبرگ‌ها، پرچم‌ها، و بر روی بخش‌هایی از نهنج و غیره قرار دارند. نوش از ترشحات گیاهی است و در آن مواد قندی وجود دارد. پروانه‌ها، زنبوران به ویژه زنبور عسل غذای خود را از نوش گل‌ها تأمین میکنند. اندازه گل‌ها اغلب با جثهٔ حشره هماهنگی دارد. به‌طوری‌که حشره به راحتی در درون گل به گونه‌ای جای می‌گیرد که بدنش با دانه‌های گرده و مادگی تماس پیدا میکنند.
گرده افشانی بوسیله باد:
بسیاری از گیاهان بوته‌ای و درختان برای عمل گرده افشانی به حشرات نیاز ندارند. دانه‌های گرده گل این گیاهان در هوا پخش شده، به وسیلهٔ باد حمل می‌شوند. اما در این حال بیشتر دانه‌های گرده هدر می‌روند. با وجود این بعضی به دام کلاله‌های گل‌های رسیده می‌افتند. گرده افشانی به وسیلهٔ باد بیشتر در گیاهانی صورت می‌گیرد که دارای گل‌های نر و ماده هستند و این گل‌ها روی درختان جداگانه قرار دارند. در این قبیل گل‌ها، پرچم‌ها که اغلب خارج از گل قرار دارند به وسیلهٔ باد تکانده شده، دانه‌های گرده خود را آزاد می‌سازند.
دانه‌های گرده این گل‌ها بسیار فراوان بوده، صاف و سبک‌اند و مسافت‌های طولانی را همراه باد طی میکنند. کلاله‌ها اغلب دارای انشعابات پر مانند بوده و خارج از گل قرار می‌گیرند این وضعیت شانس کلاله را برای به دام انداختن دانه‌های گرده که به وسیلهٔ باد حمل می‌شوند را افزایش می‌دهد. در گل‌هایی که به وسیلهٔ باد گرده افشانی میکنند گلبرگ‌ها یا وجود ندارند یا بسیار کوچکند.
رویش دانه گرده:
پس از گرده افشانی، دانه گرده بر سطح مرطوب و چسبناک کلاله قرار می‌گیرد و با جذب مایع سطح کلاله، متورم می‌شود. سپس در محل منافذ دانه گرده، برآمدگیهایی به نام لوله گرده ایجاد می‌کند که فقط یکی از آنها سبقت گرفته و رشد می‌کند و خود را از راه خامه به تخمدان می‌رساند. در دانه گرده دو هسته روینده و زاینده وجود دارند.
لقاح:
آمیزش دو یاخته نر و ماده را با یکدیگر لقاح گویند. شکل و اندازه یاخته‌های نر و ماده در گیاهان گلدار متفاوت است و آنها را به ترتیب اسپرم و تخمزا می‌نامند.
کدام درختان و با چه روشی گرد افشانی میکنند؟
درخت گیلاس یک درخت خود بارور است، می‌توان این درخت را به تنهایی در حیاط منزل کاشت کرد، ولی برای باغ تجاری و حرفه‌ای باغدار موظف است تا اقدامات تحریک کننده برای باغ گیلاس انجام دهد، یکی از این اقدامات تحریک کننده ارتقاء سیستم گرده افشانی در باغات تجاری میوه گیلاس است، گرده افشانی روش های گوناگون و جذابی دارد و به دسته تقسیم بندی می‌شود:
- گرده افشانی طبیعی-1 گرده افشانی مصنوعی-2
تمام درختان میوه ایران، به غیر از خرمالو و ارقام بدون هسته انجیر و گلابی و مرکبات برای تولید میوه به گرده افشانی نیاز دارند. از نظر عامل انتقال گرده می‌توان میوه ها را به سه گروه تقسیم کرد:
گروه اول شامل دو درخت، خرما و انجیر های هسته‌دار که هرچند به‌طور طبیعی می‌توانند مقدار بسیار کمی میوه تولید کنند، اما برای تولید محصول اقتصادی باید گرده افشانی به وسیله‌ی انسان انجام گیرد.
گروه دوم شامل گردو، پسته، فندق و توت و انار است که در آنها گرده افشانی، توسط باد انجام می‌گیرد و نیازی به دخالت انسان نیست.
گروه سوم شامل سایر میوه ها به‌ویژه انواع دانه‌دار و هسته‌دار است که گرده افشانی آنها توسط حشرات و به‌طور خاص زنبور عسل انجام می‌شود و بنابراین کندو گذاری در باغ برای تولید محصول ضروری است. تعداد کندوی لازم برای هر هکتار، بر حسب اندازه درختان و میزان گل دهی آنان، به یک تا پنج عدد بالغ می‌شود.
لازم به تذکر است که زنبورهای عسل در روزهای بارانی هنگامی که باد شدید بوزد و وقتی دمای هوا از ۱۸ درجه سانتیگراد کمتر باشد، قدرت فعالیت خود را از دست میدهند. اگر چنین شرایطی مصادف با ایام گلدهی درختان این گروه بشود، در بعضی موارد دخالت انسان و گرده افشانی مصنوعی از طریق تکاندن شاخه های گلدار یک درخت مناسب، روی دیگر درختان باغ، برای تولید محصول اقتصادی ضروری خواهد بود.
مزایای گرد افشانی توسط زنبور عسل:
گرده افشانی توسط زنبورعسل، یکی از مهم‌ترین و مفیدترین گرده افشانی‌هاست. ازآنجایی‌که غذای زنبورها، شهد و گرده گل هست، آنها مرتب به گل‌ها سر می‌زنند و دانه‌های گرده را داخل سبدهای مخصوص خود قرار میدهند. آنها از این گل به آن گل می‌روند و در همین حین، گرده‌هایی که داخل سبد آن‌هاست یا به بدن آنها چسبیده، به گل‌های دیگر نیز منتقل می‌شود.
زنبورها به همین سادگی به گرده افشانی مستقیم و غیرمستقیم کمک میکنند.
گرده افشانی توسط انسان
در گرده افشانی توسط انسان، گرده‌ها به‌صورت دستی از گل‌های نر به گل‌های ماده منتقل می‌شوند. این نوع گرده افشانی برای محیط‌هایی مثل گلخانه و محیط‌های کشاورزی که تعداد گرده‌افشان‌هایی مثل حشرات کم هست یا در دسترس نیستند، استفاده می‌شود.
در ادامه با انواع گرده افشانی توسط انسان آشنا می‌شویم.
گرده افشانی دستی
این روش رایج‌ترین روشی است که در آن فرد از یک قلم‌موی کوچک، سواب پنبه‌ای، گوش پاک‌کن و یا حتی انگشتان برای جمع‌کردن گرده از گل نر و انتقال به گل ماده استفاده می‌کند.
گرده افشانی دستی معمولاً برای گیاهانی استفاده می‌شود که گل‌های آنها در دسترس هستند؛ مانند گوجه‌فرنگی، کدو و برخی از درختان میوه.
عصای گرده افشانی
یکسری ابزارهای تخصصی برای گرده افشانی گل‌هایی که قسمت‌های تولیدمثل آنها به‌سختی در دسترس است یا گل‌های ریزی دارند، وجود دارد.
در برخی از موارد، به‌ویژه برای تولید تجاری گیاهان خاص، گرده را جمع‌آوری کرده و با استفاده از وسیله‌ای مشابه سرنگ، مستقیماً آن را به بخش تولیدمثل گل ماده منتقل میکنند. این روش‌ها تضمین می‌کند که گرده مستقیماً وارد قسمت تولیدمثل شده و شانس لقاح را افزایش می‌دهد.
دستگاه‌های ارتعاشی
برخی از گیاهان مانند؛ گوجه‌فرنگی و فلفل با تکان خوردن گل‌ها، گرده‌ها را بهتر آزاد میکنند.
برای تکان دادن آرام گل‌ها می‌توان از وسایل ارتعاشی کوچک مثل مسواک برقی استفاده کرد و گرده‌ها را روی کلاله گل ماده رها کرد.
گرده افشانی انفجاری
در گلخانه‌های بزرگ، از تکنیک «گرده افشانی انفجاری» استفاده می‌شود. در این روش با دستگاه، جریان هوای قدرتمندی به گیاهان دمیده می‌شود که گرده‌ها را از گلی به گل دیگر منتقل می‌کند.
گرده افشانی مصنوعی درخت گیلاس
از تکنیک گرده افشانی مصنوعی درخت گیلاس برای افزایش محصول، به‌ویژه در زمانی که گرده‌افشان‌هایی مثل حشرات به‌اندازه کافی وجود نداشته باشند و یا زمانی که آب‌وهوا نامساعد است استفاده می‌شود. گرده‌افشانی در کنار کارهای دیگر مثل؛ کوددهی، هرس کردن، آبیاری به‌موقع و… اثرگذار است. برای گرده افشانی مصنوعی گیلاس، باید مراحل زیر را انجام دهید.
زمان مناسبی مشخص کنید
درختان گیلاس معمولاً در اوایل بهار شکوفا میدهند. روزی را انتخاب کنید که هوا خشک و آرام باشد، زیرا رطوبت یا باد می‌تواند روند گرده افشانی را مختل کند.
گرده را جمع‌آوری کنید
یک گل نر روی درخت گیلاس با شکوفه‌های بالغ و باز پیدا کنید؛ گل‌های نر پرچم‌های بزرگ‌تری دارند. به‌آرامی چند گل نر بچینید یا از یک برس کوچک برای جمع‌آوری گرده از گل نر استفاده کنید.
گرده را به گل ماده منتقل کنید
در انتهای شکوفه‌های ماده درخت گیلاس، برجستگی سبزی وجود دارد باید گرده نر را آنجا بریزید. برای این کار، یا گل نر را بر روی گل‌های ماده تکان دهید یا اینکه قلم‌مویی که با آن گرده را جمع کردید، به کلاله گل ماده بمالید.
این روند را تکرار کنید
ازآنجایی‌که همه گل‌ها باهم باز نمی‌شوند، شاید لازم باشد که گرده افشانی مصنوعی را طی دوره گلدهی، چندین مرتبه تکرار کنید.
نکته
معمولاً درخت گیلاس تک‌پایه است یعنی گل‌های نر و ماده روی یک درخت قرار دارند و به‌طور طبیعی گرده افشانی می‌شود. گرده افشانی مصنوعی درخت گیلاس برای باغ‌های بزرگ کار سختی است و اگر شما در خانه فقط چند درخت گیلاس دارید، این را انجام دهید.
گرده افشانی پسته توسط انسان
درخت پسته دو پایه است؛ یعنی درخت نر و ماده از هم جدا هستند.
معمولاً گرده افشانی پسته به‌طور طبیعی انجام می‌شود؛ اما عواملی مانند تعداد کم گرده، شرایط آب‌وهوایی نامناسب و یا قرار نداشتن درخت در جای مناسب می‌تواند منجر به کاهش محصول شود. در این مواقع با گرده افشانی توسط انسان، می‌توان محصول را تضمین کرد.
روشهای مختلفی برای گرده افشانی پسته توسط انسان وجود دارد که در ادامه آنها می‌پردازیم.
گرده افشانی با دست
در این روش، انسان با استفاده از یک قلم‌مو یا سواب پنبه‌ای، گرده را از درخت نر به درخت ماده منتقل می‌کند. گرده افشانی با دست، به دلیل سختی کار و زمان بر بودن برای یک الی دو درخت مناسب است و نمی توان از این روش برای تمام درختان یک باغ و در حجم وسیع استفاده کرد.
جمع‌آوری و توزیع گرده
با استفاده از این روش، شاخه های حاوی گل های نر که هنوز گل های آن ها باز نشده است، از درختان نر جمع‌آوری می‌شود. شاخه ها را داخل یک بطری آب قابل شرب گذاشته و آن را روی شاخه های بالایی درختان ماده قرار داده و با کمک نخ محکم می گردد. با وزش باد دانه های گرده به سطح کلاله گل های ماده انتقال می یابند و یا اینکه با استفاده از یک دمنده، گرده را در هوا پخش و گرده افشانی باد را شبیه‌سازی کرد.
همچنین می توان با تکان دادن گل های نر بر روی گل های ماده، عمل گرده افشانی را انجام داد.
تکان دادن درخت
در این روش باید چند شاخه از درخت نر را در نزدیکی درخت ماده تکان داد تا گرده رهاشده، بر روی گل‌های ماده بریزند.
پیوند زدن
برخی از پرورش‌دهندگان ممکن است، شاخه‌های درخت نر را به درخت ماده پیوند بزنند؛ تا گل‌های نر و ماده در مجاورت یکدیگر قرار گیرند و احتمال گرده افشانی موفقیت‌آمیز افزایش یابد.
زمان گرده افشانی مصنوعی پسته
بهترین زمان برای گرده افشانی پسته، اولین روزهای گلدهی درخت نر و ماده در اوایل فروردین ماه است. معمولاً درخت نر چند روز زودتر از درختان ماده گل می‌دهد؛ به همین دلیل باغداران گرده‌های نر را ذخیره میکنند و در زمان گلدهی ماده، گرده‌ها را روی آنها می‌ریزند.
درخت نر خوشه‌هایی از گل‌های فشرده دارد. گل‌های نر، هرکدام ۵ پرچم بیضی شکل دارند که در ابتدا قرمز رنگ هستند و با نزیک شدن به مرحل گرده افشانی، زردرنگ می‌شود.
گل‌های درخت ماده با فاصله بر روی خوشه قرار گرفته‌اند و شکوفه‌های ریزی هستند که کاملاْ با گل‌های نر متفاوت است.
گرده افشانی درخت پسته
گرده افشانی مصنوعی درخت گردو
معمولاً گرده افشانی درخت گردو توسط باد انجام می‌شود؛ بااین‌حال در صورت مؤثر نبودن گرده افشانی طبیعی، تصمیم به پرورش گونه جدید و یا افزایش محصول می‌توان از گرده افشانی مصنوعی درخت گردو استفاده کرد.
گرده افشانی مصنوعی درخت گردو مانند روشهای گفته‌شده برای گرده افشانی مصنوعی درخت پسته است.
گرده افشانی درخت خرما
درختان خرما دوپایه هستند؛ یعنی درخت نر و ماده از هم جدا می‌باشند. گرده افشانی درخت خرما به صورت طبیعی، توسط باد و حشرات انجام می شود. ولی این گرده افشانی به تنهایی عملکرد مناسبی ندارد. برای باردهی خوب درختان خرما، باید گرده افشانی به صورت مصنوعی انجام شود. بااین‌حال، برای تولید خرمای بیشتر و یا شرایطی که گرده افشانی طبیعی مؤثر نیست، گرده افشانی دستی برای افزایش محصول استفاده می‌شود. متداول ترین نوع گرده افشانی درخت خرما، به صورت دستی می باشد.
در این روش گل های نر را جدا کرده و چند شاخه از آن را به صورت وارونه داخل خوشه گل ماده قرار داده و برای تلقیح بیشتر آن را می بندند. یک راه دیگر برای گرده افشانی گل های ماده به این صورت می باشد که گل های نر را از درخت جدا کرده و در شرایط مناسبی نگهداری می کنند بعد از چند روز که گل های ماده آمادگی لازم برای پذیرش دانه گرده را پیدا کردند، گرده های خالص جدا شده از گل ها را با نسبت مشخصی با آرد و یا برخی ترکیب های دیگر مخلوط کرده و درون کیسه پارچه ای نازک ریخته و برای انجام گرده افشانی، این کیسه ها را بر روی گل های ماده تکان میدهند.
برای تعیین بهترین زمان برای گرده افشانی درخت خرما، نظارت بر مراحل گلدهی درختان نر و ماده ضروری است.
گل‌های نر، به‌صورت خوشه‌ای هستند و یک محفظه بزرگ گرده‌ها را در خود جای‌داده که بعد بلوغ، شکافته می‌شود و گرده‌ها را رها می‌کند.
نخل‌های ماده گل‌هایی شبیه به خوشه‌های نر دارند، با این تفاوت که گل‌های آن بسیار کوچک‌تر هستند.
گرده افشانی توسط جانوران
تا به اینجای مقاله درمورد گرده افشانی توسط انسان، حشرات، باد و آب توضیح دادیم؛ در ادامه می‌خواهیم به گرده افشانی توسط جانوران بپردازیم.
گرده افشانی توسط مرغ مگس‌خوار
مرغ مگس‌خوار از شهد گل تغذیه می‌کند و مجذوب گل‌هایی به رنگ قرمز، نارنجی و صورتی می‌شود. این پرنده معمولاً سراغ گل‌هایی می‌رود که لوله مانند هستند و با ساختار نوک پرنده سازگار است.
مرغ مگس‌خوار، حس بویایی ضعیفی دارد و معمولاً گل‌هایی که توسط مرغ مگس‌خوار گرده افشانی می‌شوند، معطر نیستند.
گرده گل‌ها به سر، نوک و پرهای این پرنده می‌چسبد و با نشستن روی گل‌های دیگر، این گرده منتقل می‌شود.
گرده افشانی توسط خفاش
گل‌های بزرگی که در شب باز می‌شوند، رنگ روشن و عطر زیادی دارند؛ خفاش‌ها را جذب میکنند. وقتی خفاش می‌خواهد از گل تغذیه کند، گرده گل روی بدن خفاش می‌نشیند و زمانی که سراغ گل‌های دیگر می‌رود، این گرده را به آن گل منتقل می‌کند.
یکی از دلایلی که باعث شود همه شکوفه‌های درختان به میوه تبدیل نشوند، انجام نشدن گرده افشانی صحیح در درختان است. گرده افشانی به روشهای طبیعی (حرکات پرچم‌ها)، گرده افشانی توسط باد، حشرات، آب، جانوران و انسان انجام می‌شود. خیلی از درختان دو پایه هستند؛ به این معنی که درخت نر و ماده از هم جدا می‌باشند در این حالت گرده افشانی طبیعی آن‌طور که باید موثر نیست. برای درختان دو پایه و همچنین به طور کلی برای افزایش محصولات درختان تک پایه باید گرده افشان‌ها به کمک آنها بیایند.
در مواقعی که گرده افشانهایی مثل باد، حشرات و … در دسترس نیستند و یا تعداد آنها کم است؛ انسان‌ها باید دست به‌کار شوند. این کار شاید کمی زمان‌بر و سخت باشد ولی با دیدن نتیجه کار تمام سختی ها فراموش می‌شوند.
منابع:
↑ پرش به بالا به:۱٫۰ ۱٫۱ گرده افشانی از وبگاه آفتاب.
- دانشنامه رشد
- ویکی پدیا
متشکرم از مقاله خوبتون
ممنونم بابت انرژی مثبتتون
ممنونم بابت انرژِ مثبتتون